Muziek raakt ons diep, ongeacht onze leeftijd. Het roept herinneringen op, beïnvloedt onze stemming en kan zelfs helpen bij herstel. Binnen de zorg wint muziektherapie steeds meer terrein als een waardevolle, mensgerichte benadering voor zowel ouderen als kinderen. Hoewel de toepassingen breed zijn, duikt dit artikel dieper in de rol van muziektherapie in de ouderenzorg, waar de effecten uitgebreid zijn onderzocht, en belicht het ook de belangrijke plaats die het inneemt in de kinderzorg. Wat houdt deze therapie precies in en hoe maakt het een verschil?
Wat is muziektherapie en hoe werkt het?
Muziektherapie is veel meer dan zomaar wat muziek draaien. Het is een doelgerichte en onderbouwde praktijk waarbij muziek en muzikale elementen door een gekwalificeerde therapeut worden ingezet om gezondheid, functioneren en welzijn te bevorderen. Deze vorm van therapie heeft een interessante geschiedenis; ze ontwikkelde zich oorspronkelijk in de jaren ’50 om veteranen te helpen die kampten met fysieke en emotionele trauma’s na de oorlog, zoals beschreven door IRT. Sindsdien is het uitgegroeid tot een erkende discipline in diverse zorgdomeinen. Het unieke van muziektherapie ligt in haar vermogen om te communiceren waar woorden soms tekortschieten. Het biedt een uitlaatklep voor emoties en een manier om contact te maken, zelfs wanneer verbale communicatie bemoeilijkt is door bijvoorbeeld dementie of ontwikkelingsproblemen. Het is een methodische aanpak, altijd afgestemd op de individuele behoeften en doelen van de persoon die zorg ontvangt, zoals ook Reinaerde benadrukt in hun beschrijving van deze ervaringsgerichte therapie.
De kracht van muziektherapie schuilt ook in de diepgaande invloed op onze hersenen. Wetenschappelijk onderzoek, zoals studies aangehaald door Muziek-Elixir Vzw, toont aan dat onze hersenen ‘plastisch’ blijven, zelfs op hoge leeftijd. Dit betekent dat ze het bijzondere vermogen behouden om zich aan te passen en nieuwe verbindingen te vormen, een proces dat gestimuleerd kan worden door activiteiten zoals muziek. Muziek blijkt een krachtige stimulans die verschillende hersengebieden tegelijk activeert, wat de hersenfunctie kan optimaliseren. Het luisteren naar of maken van muziek stimuleert de aanmaak van dopamine, een belangrijke boodschapperstof (neurotransmitter) in de hersenen die essentieel is voor ons gevoel van welzijn, motivatie en plezier. Daarnaast heeft muziek een bewezen effect op het verminderen van stress en pijn. Dit staat ook wel bekend als ‘audio-analgesie’: het principe waarbij geluid, zoals muziek, helpt om pijn te verzachten. Dit maakt muziektherapie bijzonder waardevol in zorgsituaties waar stress, angst of chronische pijn een rol spelen.
Muziektherapie in de ouderenzorg
In de ouderenzorg, en specifiek bij de zorg voor mensen met dementie, heeft muziektherapie een onmiskenbare waarde. Dementie tast vaak het verbale geheugen en andere denkfuncties aan, maar het muzikale geheugen blijft opmerkelijk lang intact. Zoals BrabantZorg aangeeft, kan muziek delen van de hersenen activeren die minder of niet zijn aangetast door de ziekte. Hierdoor kunnen herinneringen, emoties en soms zelfs flarden van communicatie bovenkomen. Het werken met gepersonaliseerde muziek is hierbij cruciaal. Denk aan het samenstellen van een ‘muzikaal levensverhaal’ met favoriete nummers of het bewust inzetten van liedjes uit de jeugd, zoals beschreven in de ervaringen van verpleeghuis De Waalburcht (volgens BumaStemra). Het gaat erom aan te sluiten bij de individuele belevingswereld en voorkeuren, of dat nu psalmen zijn voor iemand met een kerkelijke achtergrond, levensliederen of zelfs rockmuziek uit de jongere jaren. Zelfs diep verzonken herinneringen en emoties kunnen worden aangeraakt; een voorbeeld is een vrouw die door haar dementie niet meer kon praten, maar zichtbaar ontroerd raakte en een traan liet toen een lied uit haar kerk werd gezongen.
De voordelen zijn talrijk en goed gedocumenteerd. Muziektherapie kan aantoonbaar angst en de fysieke effecten van stress verminderen bij ouderen met dementie. Onderzoek van het UMC Groningen, onderdeel van de internationale MIDDEL-trial (een groot onderzoek naar Muziekinterventies voor mensen met Dementie en Depressie in de ouderenzorg), toonde via metingen van stresshormonen aan dat zowel groepsmuziektherapie als recreatief koorzingen leiden tot een significante vermindering van kortetermijnstress (meldt Skipr). Ook bij herstel na operaties speelt muziek een rol; ander onderzoek van het UMCG toont aan dat livemuziek pijnbeleving kan verminderen en het herstel kan versnellen door het zenuwstelsel te helpen een ‘herstelstand’ te bereiken (bron: RTL Nieuws). Verder kan muziektherapie bijdragen aan het verminderen van depressieve klachten, het verbeteren van de stemming en het stimuleren van zelfexpressie en communicatie, zelfs bij mensen die verbaal sterk beperkt zijn. Het Universitair Psychiatrisch Centrum KU Leuven biedt muziektherapie aan specifiek voor patiënten met dementie, wat de erkenning van deze therapievorm onderstreept.
In de praktijk neemt muziektherapie vele vormen aan. Het kan gaan om het samen zingen van bekende liederen, actief luisteren naar speciaal geselecteerde muziek, improviseren op instrumenten (ook zonder muzikale ervaring), of het bijwonen van live muziekoptredens. Therapeuten gebruiken een breed scala aan instrumenten en technieken. Een therapeut kan bijvoorbeeld samen met een oudere met dementie een bekend lied uit diens jeugd zingen, wat vaak leidt tot herkenning, een glimlach of zelfs het meezingen van enkele woorden. Soms wordt muziek geïmproviseerd die aansluit bij het ademhalingsritme van een cliënt om rust te bevorderen. Muziek wordt ook ingezet als ondersteuning bij de dagelijkse zorg; ervaringen uit verpleeghuizen laten zien dat rustgevende muziek kan helpen een gespannen bewoner te kalmeren tijdens het wassen of aankleden, of juist om iemand te motiveren om actief te worden.
Klanken voor groei: Muziektherapie in de kinderzorg
Hoewel veel aandacht uitgaat naar de ouderenzorg, is muziektherapie evenzeer van onschatbare waarde in de kinderzorg. De fundamentele principes – het stimuleren van de hersenen, het bieden van een communicatiemiddel en het bevorderen van welzijn – zijn universeel toepasbaar. Bij kinderen wordt muziektherapie ingezet om de ontwikkeling op allerlei vlakken te ondersteunen. Zoals organisaties als Reinaerde beschrijven, kan het helpen bij het verbeteren van communicatieve vaardigheden (zowel spreken als begrijpen, maar ook non-verbaal contact maken). Het stimuleert sociale interactie en het ontwikkelen van sociale vaardigheden door bijvoorbeeld samen te spelen en te zingen. Daarnaast ondersteunt het de ontwikkeling van motorische vaardigheden (denk aan ritmespelletjes of bewegen op muziek) en sensorische vaardigheden (luisteren, voelen van trillingen). Ook kan het cognitieve processen zoals concentratie en leren bevorderen.
Voor kinderen die moeite hebben zich verbaal te uiten, bijvoorbeeld door een ontwikkelingsstoornis, trauma of emotionele problemen, biedt muziek een veilige en speelse ’taal’. Het helpt hen om emoties te verkennen, te uiten en te verwerken op een manier die bij hen past. Door samen muziek te maken, liedjes te schrijven over hoe ze zich voelen, te zingen of te bewegen op muziek, kunnen kinderen op een laagdrempelige manier werken aan hun zelfvertrouwen, emotieregulatie en sociale aansluiting. De positieve effecten op hersenontwikkeling (plasticiteit) en stemming, die we zien bij ouderen, zijn net zo relevant voor de ontwikkeling van jonge hersenen. Muziektherapie kan een cruciale rol spelen in het ondersteunen van een gezonde emotionele en psychologische ontwikkeling bij kinderen en jongeren, en wordt dan ook ingezet in diverse settings, van speciaal onderwijs tot jeugdzorginstellingen en ziekenhuizen.
Succesfactoren en toekomstperspectief
Het succes van muziektherapie staat of valt niet alleen met de muziek zelf, maar ook met de context waarin het wordt aangeboden. Een gekwalificeerde muziektherapeut, met een gedegen opleiding en registratie (zoals vereist door beroepsverenigingen), is essentieel om de interventies professioneel en afgestemd op de individuele behoeften vorm te geven. Maar minstens zo belangrijk is de samenwerking en de omgeving. Vooral in instellingen zoals verpleeghuizen of zorgcentra is de betrokkenheid van het management, het zorgpersoneel en de familie cruciaal. Onderzoek naar de implementatie, zoals de eerder genoemde MIDDEL-trial, benadrukt dit. Een ondersteunende omgeving, waarin muziek wordt gezien als een integraal onderdeel van de zorg en niet slechts als een leuke extra, maakt het mogelijk om de therapeutische potentie van muziek volledig te benutten. Het vraagt om een gezamenlijke inspanning om muziek een vaste plek te geven in de dagelijkse routine en zorgplannen.
Kijkend naar de brede toepassingen en de bewezen effecten, is het duidelijk dat muziektherapie veel meer is dan een plezierige activiteit. Het is een fundamenteel onderdeel van persoonsgerichte zorg, een benadering die de mens achter de diagnose of hulpvraag ziet. Het biedt een waardevol non-farmacologisch alternatief of aanvulling op bestaande behandelingen, met een focus op het verbeteren van de kwaliteit van leven. Muziek heeft de unieke kracht om mensen te verbinden – met hun eigen herinneringen en emoties, maar ook met elkaar. Het doorbreekt isolatie, brengt vreugde en biedt troost, dwars door generaties en ziektebeelden heen.
Uiteindelijk gaat het om het erkennen van de diepe, menselijke behoefte aan expressie, verbinding en schoonheid. Muziek spreekt een universele taal die het hart en de geest raakt, ongeacht leeftijd of cognitieve vermogens. Investeren in muziektherapie, zowel in de ouderenzorg als in de kinderzorg, is investeren in waardigheid, welzijn en menselijkheid. Het is het omarmen van de kracht van melodie en ritme als een bron van heling en levensvreugde, een essentiële harmonie in de symfonie van de zorg.